Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, zwane Archiwum Ringelbluma, jest unikalnym zbiorem dokumentów stanowiących jedno z najważniejszych świadectw Zagłady Żydów. Składające się na nie materiały od początku tworzono i zbierano według ścisłych zasad metodologicznych, w co zaangażowany był kierowany przez Emanuela Ringelbluma zespół fachowców-dokumentalistów oraz ludzi nauki, literatury, kultury i społeczników. W żadnym skupisku żydowskim egzystującym pod niemieckim terrorem nie podjęto podobnej inicjatywy na tak wielką skalę.

Archiwum Ringelbluma powstało w getcie warszawskim, ale z jego kart wyłania się panoramiczny obraz losu ludności żydowskiej w czasie Zagłady. Materiały tam zgromadzone są czymś więcej niż tylko źródłem historycznym – są świadectwem rozumianym w kategoriach moralnych i egzystencjalnych, manifestacją ludzkiej podmiotowości. To nieodparta potrzeba dawania świadectwa była wyzwaniem, które twórcy Archiwum podjęli bez wahania.

Niniejszy tom zawiera wybór tekstów na różny sposób ujawniających powinność świadczenia, przy czym ich cechą wspólną – poza warstwą informacyjną i faktograficzną – jest szeroko pojęta literackość. Autorzy antologii prezentują wielorakie formy ekspresji doświadczenia Zagłady: od poezji i prozy, przez dzienniki, zapiski autobiograficzne, rozważania religijne, po relacje i listy.

Pewien człowiek o nazwisku Berg, które zmienił na Greb, przyjechał do nadmorskiego miasteczka, żeby zabić ojca…
– tak zaczyna się debiutancka powieść Ann Quin, arcydzieło brytyjskiej powojennej prozy awangardowej. Berg jest jednocześnie czarną komedią, dramatem psychologicznym, thrillerem i erotykiem, jak też śmiałą próbą reinterpretacji mitu o Edypie. Historia Alistaira Berga – pełnego sprzeczności mężczyzny, który nie potrafi uporać się z przeszłością ani uwolnić spod wpływu nieobecnego w jego życiu ojca, a także matki, której słowa mieszają mu szmery w głowie – podąża w najmniej spodziewanych kierunkach. To proza duszna od zapachu słodyczy, toniku do włosów i mokrego futra, jej język, gęsty i plastyczny, oscyluje między kunsztowną metaforą a niewyszukanym żartem.

Powieść Quin dryfuje, niesiona nonsensownym humorem oraz ciemnymi nurtami wyobraźni.

O autorce

Ann Quin (1936–1973) – brytyjska pisarka awangardowa, autorka powieści Berg (1964), Three (1966), Passages (1969) i Tripticks (1972). Urodziła się w Brighton, w rodzinie robotniczej. Po ukończeniu szkoły pracowała jako stenotypistka w kancelarii adwokackiej, a następnie jako sekretarka i lektorka w agencji wydawniczej. Na początku lat sześćdziesiątych przeniosła się do Londynu, gdzie poznała m.in. B.S. Johnsona, Alana Burnsa, Evę Figes oraz innych twórców pozostających pod wpływem pisarstwa Jamesa Joyce’a, Samuela Becketta i dzieł z nurtu nouveau roman. Debiutancka powieść Quin została bardzo dobrze przyjęta, a autorkę okrzyknięto nowym głosem brytyjskiej klasy robotniczej. Quin zmarła w niejasnych okolicznościach, utonęła nieopodal mola Brighton Palace.

Obok Rodziny Połanieckich (1894) czy Wirów (1910), Bez dogmatu należy do tych powieści Henryka Sienkiewicza, których akcja dzieje się w czasach współczesnych pisarzowi. Napisany w konwencji pamiętnikarskiej utwór przedstawia losy oraz wybory moralne i miłosne Leona Płoszowskiego – najsłynniejszego polskiego literackiego dekadenta, estety, indywidualisty.

Pomysł dzieła zrodził się w kwietniu 1889 roku; po napisaniu cyklu powieści historycznych, znanych jako Trylogia, Sienkiewicz szukał wtedy nowej formy wyrazu. Powstał utwór psychologiczny, którego najistotniejszym tematem są myśli i przeżycia wewnętrzne bohatera.Bez dogmatu ze wstępem i w opracowaniu Tadeusza Bujnickiego, znakomitego znawcy twórczości Sienkiewicza, ukazuje się w serii Biblioteka Narodowa po raz drugi.

Henryk Sienkiewicz (1846–1916) – powieściopisarz, publicysta, autor reportaży, nowel i jednej sztuki scenicznej, zatytułowanej Zagłoba swatem (1900). Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1905), jeden z najbardziej znanych pisarzy polskich. Do najgłośniejszych utworów Sienkiewicza należą powieści historyczne, a więc Trylogia(1884–1888), Krzyżacy (1900) i Quo vadis (1896), oraz napisana z myślą o młodzieży powieść W pustyni i w puszczy (1912). Ze swoich licznych podróży pisywał reportaże, często w formie epistolarnej; tak powstały Listy z podróży do Ameryki (1880) i Listy z Afryki (1890). Jego powieści doczekały się wielu adaptacji filmowych i telewizyjnych.

Tadeusz Bujnicki (ur. 1933) – profesor, historyk literatury polskiej; pracował na uniwersytetach w Krakowie, Katowicach i Wilnie, obecnie na emeryturze. Zajmuje się twórczością Henryka Sienkiewicza, Władysława Broniewskiego, problematyką pogranicza, dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz literaturą rewolucyjną i lewicową. Autor wielu książek, ostatnio opublikował: Na pograniczach, kresach i poza granicami. Studia (2014) oraz Sześć szkiców o Zagłobie i inne studia sienkiewiczowskie (2014). Dla serii Biblioteka Narodowa przygotował Wybór nowel i opowiadań (1979) oraz Krzyżaków (1990) Henryka Sienkiewicza, a także Wybór wierszy Władysława Broniewskiego (2014).

Korespondencja Marii i Tymoteusza Karpowiczów z Andrzejem Falkiewiczem i Krystyną Miłobędzką jest świadectwem trwającej ponad trzydzieści lat przyjaźni. Rozmowa twórców, których łączyły lektury, wrażliwość estetyczna oraz codzienne troski, daje wgląd w prywatną i literacką relację pomiędzy jej uczestnikami, a także obrazuje późnonowoczesną rzeczywistość po obu stronach Atlantyku.
Więc będziemy musieli zdać się na korespondencję. Otwartą. Antyliteracką – pisał Karpowicz. Listy te – pełne emocji, zaskakująco szczere, anty- i arcyliterackie zarazem – odsłaniają warsztat pisarski jednych z najciekawszych twórców polskich XX wieku oraz ukazują ewolucję ich poglądów na literaturę, sztukę i filozofię.

Fiodor Dostojewski, Bracia Karamazow

Przekład Aleksander Wat, opracowanie Józef Smaga

Ostatnia powieść Fiodora Dostojewskiego to jedno z najwybitniejszych dzieł literatury światowej, od ponad stu lat wzbudzające zainteresowanie kolejnych pokoleń czytelników. Opowiedziana w nim historia ojcobójstwa ujęta została przez pisarza w ramy powieści psychologicznej, umożliwiającej wszechstronną i pogłębioną analizę motywacji, jakimi kierują się bohaterowie utworu. W Braciach Karamazow nie brakuje także wątków filozoficznych i religijnych. Dostojewski każe swoim bohaterom rozważać tak uniwersalne kwestie jak dobro, zło, prawo moralne, boskość i człowieczeństwo. Randze oryginału dorównuje znakomity przekład autorstwa Aleksandra Wata.

Każda epoka ma własny sposób odbioru Dostojewskiego. Wielokrotnie stwierdzano prawidłowość, iż popularność jego wzrasta w momentach kryzysowych, mniej natomiast wydaje się potrzebny w okresach stabilizacji.

Ze Wstępu Józefa Smagi

Fiodor Dostojewski (1821–1881) – pisarz i myśliciel, jeden z najwybitniejszych twórców literatury rosyjskiej i światowej. Urodził się i wychował w jednej z biedniejszych dzielnic Moskwy. Miał siedmioro rodzeństwa. W wieku szesnastu lat stracił matkę, a dwa lata później ojca. Studiował inżynierię w petersburskiej szkole wojskowej. W 1846 roku ukazała się jego debiutancka powieść Biedni ludzie, entuzjastycznie przyjęta przez krytykę. Był członkiem grupy zwanej Kołem Pietraszewskiego, krytykującej carski despotyzm i zacofanie kulturowe Rosji. Organizację uznano za rewolucyjną, a jej członkowie, włącznie z Dostojewskim, zostali skazani na karę śmierci, ostatecznie zamienioną na lata katorżniczej pracy. W 1867 roku ukazała się najsłynniejsza powieść Dostojewskiego, Zbrodnia i kara. Wkrótce potem wyszły kolejne, Idiota (1869) i Biesy (1872). Tuż przed śmiercią pisarz opublikował Braci Karamazow (1880). Po latach Zygmunt Freud uznał tę powieść za jedno z największych arcydzieł literatury światowej. Dostojewski zmarł w 1881 roku w Petersburgu. Jest pochowany na Cmentarzu Tichwińskim.

Józef Smaga (1937) – slawista, historyk literatury i kultury rosyjskiej. Znawca twórczości Dostojewskiego, rosyjskiego modernizmu oraz historii i ideologii ZSRR. Jego ważniejsze książki to Fiodor Dostojewski (1974), Dramaty Maksyma Gorkiego (1975), Lekcja Aleksandra Sołżenicyna (pod pseudonimem Jędrzej Boruta, 1983), Krótka historia Związku Radzieckiego (pod pseudonimem Szczęsny Trzymalski, 1984), Narodziny i upadek imperium. ZSRR 1917–1991 (1992), Kto jest kim w Rosji po 1917 roku. Leksykon (z Grzegorzem Przebindą, 2000).

Campo Santo jest świadectwem ewolucji twórczości W.G. Sebalda: począwszy od prac literaturoznawczych, przez brawurową, wyzwoloną z gorsetu naukowości eseistykę, aż po niedającą się sklasyfikować gatunkowo prozę. Na tom składają się cztery utwory napisane do książki o Korsyce, która nigdy nie została ukończona, a także kilkanaście szkiców poświęconych postaciom takim jak Jean Améry, Bruce Chatwin, Peter Handke, Franz Kafka, Alexander Kluge czy Vladimir Nabokov.

To nieciągła opowieść o narodzinach i dojrzewaniu Sebalda jako pisarza oddającego się refleksji nad funkcjonowaniem mechanizmów pamięci, rozmytą ontologią świata i upadkiem cywilizacji. Autora Campo Santo można wręcz uznać za inkarnację anioła historii, znanego z tekstu Waltera Benjamina: „Tam, gdzie przed nami pojawia się łańcuch zdarzeń, on widzi jedną wieczną katastrofę”.

O autorze:

W.G. Sebald (1944–2001) – niemiecki prozaik, eseista, poeta, krytyk literacki i literaturoznawca; jeden z najwybitniejszych pisarzy europejskich drugiej połowy XX wieku. Urodził się w Wertachu w Bawarii, studiował literaturę niemiecką i angielską na uniwersytetach we Freiburgu i w szwajcarskim Fryburgu. Od roku 1966, z krótkimi przerwami, studiował i pracował w Anglii, najpierw na Uniwersytecie Manchesterskim, potem na Uniwersytecie Anglii Wschodniej w Norwich (był m.in. założycielem i pierwszym dyrektorem działającego przy tamtejszej uczelni British Centre for Literary Translation). Do najważniejszych dzieł Sebalda należą tomy prozatorskie Czuję. Zawrót głowy (1990, wyd. polskie 1998), Wyjechali (1992, wyd. polskie 2005), Pierścienie Saturna (1995, wyd. polskie 2009) i Austerlitz (2001, wyd. polskie 2007); w Polsce ukazały się także wykłady Wojna powietrzna i literatura (1999, wyd. polskie 2012) oraz książka z pogranicza eseju i prozy Campo santo (2003, wyd. polskie 2014). W.G. Sebald był laureatem wielu prestiżowych nagród literackich; w ostatnich latach życia wymieniano go jako kandydata do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury. Zginął w wypadku samochodowym w okolicach Norwich.

Gardzili mieszczańskim życiem, przesiadywali niczym kloszardzi na nadwiślańskim brzegu, latem wędrowali przez mazurskie pola. Niektórzy trafili do Paryża, gdzie szlifowali bruki, inni dotarli na wschodnie krańce Europy, by tam poszukiwać słowiańskich źródeł ojczyzny, jeszcze inni oddali za tę ojczyznę życie w nierównej walce: Józef Dziekoński, Seweryn Filleborn, Seweryn Sierpiński, Włodzimierz Wolski, Roman Zmorski – ta ekscentryczna formacja pojawiła się w międzypowstaniowej Warszawie i zawładnęła wyobraźnią dziewiętnastowiecznych – niestety na krótko. Kim zatem byli?

„Cyganeria artystyczna i cyganowanie w romantycznej Warszawie” to książka dla poszukujących odpowiedzi na pytania o pierwszą polską bohemę, która pod maską błazna-konspiratora poszukiwała drogi do wolności. Warto tych poetów-wagabundów poznać – polski romantyzm miał różne oblicza.
Premiera książki stanowi jednocześnie otwarcie nowej serii Wydawnictwa Ossolineum, Na Jeden Temat, w której ukazywać się będą książki, które w przystępnej formie mówią o mniej znanych zjawiskach z historii polskiej kultury.

„Młodsi romantycy odnaleźli w strofach frenetycznych, tyrtejskich, bohaterskich nie tylko ideał herosa, którego czyn podniecał do działania, ale i usprawiedliwienie estetyzacji i artystycznego kształtowania życia.”
(fragment)

„Na warszawskiej mapie prawdziwą przystanią dla cyganów, przedziwnym punktem zbornym, końcem i początkiem wszelkich wędrówek, jednocześnie rajem i ziemią obiecaną była gospoda «Między Parkanami», gdzie, jak głosił szyld, można było dostać «różne trunki i zakąski». Gospoda ta zwana była również ogródkiem Miriamki na Gnojowej Górze i lokalizację tę należy rozumieć dosłownie, bo rzeczywiście ogródek stał na górze utworzonej z wywożonych tutaj miejskich nieczystości. Naznaczały one to miejsce nieznośnym zapachem i stygmatyzowały jako obszar marginesu, zamieszkiwanego przez niechcianych i wyrodnych warszawskich synów. Poza tym był to rodzaj typowego szynku.”
(fragment)

„Jak to się czyta! Ta proza smakuje – urokiem dawnego, a dziś zarzuconego niestety sposobu pisania, łączącego naukowy rygor i pisarską swobodę i swadę. Jest przy tym naukowo cennym osiągnięciem, znajdującym oparcie w solidnych podstawach bibliograficznych, obejmujących kilka naukowych dyscyplin.”
Arkadiusz Bagłajewski

Dominika Skiba (ur. 1987) zdobywała wiedzę na wrocławskiej polonistyce przez dziewięć lat. W tym czasie napisała pod kierunkiem prof. dra hab. Mariana Ursela pracę magisterską zatytułowaną „Bohema paryska w XIX wieku. Rozważania nad istotą zjawiska” oraz obroniony z wyróżnieniem oraz wyróżniony przez Narodowe Centrum Kultury doktorat „Cyganeria artystyczna i cyganowanie w romantycznej Warszawie”, który był punktem wyjścia niniejszej książki. Zorganizowała ogólnopolską konferencję naukową „Noce romantyków. Literatura – Kultura – Obyczaj”. Jej teksty ukazywały się na łamach „Literatury Ludowej”, „Kultury i Historii” oraz „Prac Literackich”. Prywatnie miłośniczka opery i kotów. Mieszka i pracuje we Wrocławiu.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

„Czuję. Zawrót głowy” to cztery teksty o podróży. Autor wędruje szlakiem Stendhala, sprawdza, jaki dzień wybrał Casanova na ucieczkę z więzienia, z Kafką przebywa u wód i idzie do kina, okrężnymi drogami trafia w głąb swojego dzieciństwa. Proza Sebalda kocha się w szczegółach. Warto zatrzymać uwagę na mijanym wzgórzu, na przechodniu spacerującym pod parasolem, na współpasażerach w przedziale pociągu, na kloszardach z dworca kolejowego. Literacka podróż nasączona konkretem służy zachowaniu w pamięci wydarzeń teraźniejszych i przypomnieniu minionych, zarówno z historii prywatnej sprzed kilku czy kilkunastu lat, jak i dawniejszej, wspólnej wszystkim ludziom, przekazywanej w listach i dziennikach.