„Z Nocy i Mowy. Taki jest mój rodowód” – deklarował Marian Pankowski w swojej pierwszej powieści. Jego twórczość wyrasta z kreacyjnego żywiołu języka, który pozwala się przyjrzeć ciemnym sferom doświadczenia i oddać cielesny wymiar świata. Jest to autor na wskroś oryginalny, bezkompromisowy. Wyróżnia się olśniewającą frazą, a zarazem prowadzi wysublimowaną grę z tradycją literacką: od Reja i Kochanowskiego, przez romantyków, po Leśmiana i Gombrowicza.

Utwory składające się na niniejszy wybór – Smagła swoboda (1955), Matuga idzie (1959) oraz Granatowy Goździk (1972) – są świadectwem dojrzałości i maestrii pisarza, a także zapowiedzią jego dalszych przygód w prozie. To również swego rodzaju nieformalna „trylogia rodzinna”, którą wyznaczają dedykacje dla matki, brata oraz młodszego siebie – „Maniusia, autora lirycznych wierszy”. Pankowski wskazuje w niej źródła mowy własnej: sanockiej, arcypolskiej, światowej.

O autorze:

Marian Pankowski(1919–2009) – prozaik, dramatopisarz, poeta, historyk literatury, tłumacz. Od 1938 roku studiował polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim, jednak musiał przerwać naukę z powodu wybuchu wojny. W latach 1942–1945 był więźniem obozów koncentracyjnych Auschwitz, Gross-Rosen, Nordhausen i Bergen-Belsen. Po wojnie osiadł w Belgii, gdzie ukończył studia i pracował jako wykładowca współczesnej literatury polskiej oraz lektor języka polskiego na Université Libre de Bruxelles. Poza utworami zawartymi w niniejszej edycji wydał m.in. Rudolfa (1980), Pątników z Macierzyzny (1985), Z Auszwicu do Belsen (2000), W stronę miłości (2001), Bal wdów i wdowców (2006), Niewolę i dolę Adama Poremby (2009). Był dwukrotnie nominowany do Nagrody Literackiej Nike (2001, 2002); za Ostatni zlot aniołów otrzymał Nagrodę Literacką Gdynia (2008).

Władysław Stanisław Reymont, Ziemia obiecana

Wstęp i opracowanie Magdalena Popiel

Znakomita powieść o narodzinach kapitalizmu na ziemiach polskich. Reymont sfabularyzował w niej obserwacje, jakie poczynił w 1896 roku w Łodzi, wówczas prężnie rozwijającym się mieście przemysłowym. Głównym bohaterem książki jest właśnie miasto – wielokulturowe, zmieniające się z dnia na dzień, bezwzględne dla słabych, a silnym i zdeterminowanym dające nieograniczone wręcz możliwości. Fortuna jest tu na wyciągnięcie ręki. Chcą jej trzej przyjaciele: Karol Borowiecki, Maks Baum i Moryc Welt. Wiedzą, że to ona określa miejsce w społeczeństwie i daje niezależność.

W powieści Reymonta miasto-maszyna niesie ze sobą grozę nieludzkiego automatyzmu, ogłupiającego „sprowadzenia do mechanicznych funkcji”. W utworze jak refren powraca obraz robotników biegnących do fabryk na dźwięk świstawek; gwizdki rozlegające się o stałych porach dnia wyrywają ludzi ze snu, odrywają od posiłku, każą spieszyć się do ciągle tych samych zajęć.

Ze Wstępu Magdaleny Popiel

Władysław Stanisław Reymont (1867–1925) – właśc. Stanisław Władysław Rejment, polski pisarz, autor powieści, nowel i reportaży; laureat literackiej Nagrody Nobla z 1924 roku. Urodził się we wsi Kobiele Wielkie koło Radomska jako jedno z siedmiorga dzieci wiejskiego organisty. Uczył się zawodu krawca i uzyskał tytuł czeladnika. Przez kilka lat podróżował z grupą wędrownych aktorów, pracował także na kolei. W 1895 roku na łamach „Kuriera Codziennego” ukazała się pierwsza powieść Reymonta, Komediantka, opublikowana w wersji książkowej rok później. Kolejna, Ziemia obiecana, drukowana była w latach 1897–1898 w „Kurierze Warszawskim”, a jako książka wyszła w 1899 roku. W latach 1904–1909 ukazywały się kolejne tomy Chłopów, powieści, która przyniosła Reymontowi Nagrodę Nobla. Pisarz zmarł w 1925 roku w Warszawie.

Magdalena Popiel (1953) – teoretyk i historyk literatury, profesor w Katedrze Antropologii Literatury i Badań Kulturowych na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zajmuje się estetyką modernizmu, teorią i historią powieści, włoską krytyką literacką. Autorka książek Historia i metafora. O „Żywych kamieniach” Wacława Berenta (1989), Oblicza wzniosłości. Estetyka powieści młodopolskiej (1999) oraz Wyspiański. Mitologia nowoczesnego artysty (2007). Była redaktor serii „Biblioteka Narodowa”.

Bernhard, Bolaño, Coetzee, Knausgård, Modiano, Sebald, Vila-Matas, Zambra i wielu, wielu innych – bohaterów tej książki pozornie łączy mało, czasem niemal nic. Pozornie, bo Arkadiusz Żychliński wskazuje wspólny mianownik, którego jako czytelnicy przyzwyczajeni do idei kultur narodowych i gatunkowych granic zwykliśmy nie zauważać: wszyscy pisarze są obywatelami republiki literatury, wszyscy próbują pochwycić rzeczywistość w pajęczą sieć słów. A kiedy język drży na jednym jej krańcu, nie pozostaje to bez echa ani w centrum, ani na literackich rubieżach.

Czy w dobie poszukiwania autentyczności i równoczesnej dominacji rozrywki elektronicznej fikcje literackie przestały być nam potrzebne? Zwrot przez współczesną… to także błyskotliwa refleksja nad przyszłością pisarstwa i form narracyjnych.

„Esej jest próbą myślenia w sytuacji, gdy wyczerpały się wszystkie wielkie narracje, a nam pozostało błogosławieństwo lokalnej wizji i prowizorycznej prawdy” – pisze Jacek Gutorow w przedmowie do swej najnowszej książki. I jest to deklaracja dotycząca zarówno metody pisarskiej, jak i tematu. Na „Życie w rozproszonym świetle” składa się bowiem szesnaście esejów o perypetiach dwudziestowiecznej myśli krytycznej i filozoficznej oraz o dramacie języka i wyobraźni artystycznej w epoce nowoczesności. Gutorow zatrzymuje się na wybranych epizodach intelektualnych i duchowych, które stanowią część „ukrytego testamentu” współczesnej humanistyki – od frontowych przeżyć Ludwiga Wittgensteina po przedwczesną śmierć Jacques’a Derridy. Książka jest także próbą biografii intelektualnej kilku szczególnie ważnych dla autora myślicieli i twórców XX wieku: m.in. Hannah Arendt, Martina Heideggera, Edwarda Saida, Hansa-Georga Gadamera, Franza Kafki i Marcela Prousta.

„Marginesy, pobocza. Nieużywane częstotliwości i pasma. Zapomniane etymologie. Sny. Kiedy w pewien listopadowy dzień 1997 roku Derrida jechał do Katowic, obaj z Andrzejem Sosnowskim mieliśmy sny z francuskim filozofem w roli głównej. Wiem o tym, bo przed wykładem Derridy na Uniwersytecie Śląskim Andrzej powiedział mi o swoim śnie, a ja przyznałem się do swojego. Jacyś ludzie gonili Derridę i rzucali w niego kawałkami tortu. W opublikowanej dwa lata później książce La Contre-allée Catherine Malabou przytoczyła fragment listu, jaki Derrida napisał do niej z Polski: «nie zauważyłem u nich poczucia winy, a jedynie język ofiar – najpierw nazizmu, potem komunizmu, teraz ‘postmodernizmu’»”.

Z eseju „Hotel Derrida (fantazja)”

Jacek Gutorow (1970) – poeta, eseista, krytyk literacki i tłumacz; wykładowca literatury brytyjskiej i amerykańskiej na Uniwersytecie Opolskim. Ma na koncie sześć tomów poetyckich, pięć zbiorów krytycznoliterackich, cztery tomy przekładów poetyckich i kilkanaście opracowań książkowych, w tym wybory wierszy Tadeusza Różewicza i Bolesława Leśmiana. Tłumaczył takich autorów jak Wallace Stevens, Simon Armitage, Ron Padgett i Mark Ford. Za tom krytycznoliteracki „Nie podległość głosu. Szkice o poezji polskiej po 1968 roku” (2003) otrzymał Nagrodę Fundacji Kultury i Nagrodę im. Ludwika Frydego. Jest członkiem rady programowej miesięcznika „Odra”, a także polskiego oddziału PEN Clubu i kapituły Nagrody Literackiej Gdynia. Mieszka w Opolu.

Wydanie książki dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.